Xác định các chỉ số hóa học của chất béo trong dược liệu

3.4.2. Xác định các chỉ số hóa học của chất béo

Chất lượng của chất béo được thể hiện ở một số chỉ số hóa học. Để đánh giá chất lượng của một loại chất béo, người ta thường xác định các chỉ số hóa học của mẫu chất béo đó. Các chỉ số hóa học thường dùng để đánh giá chất lượng của chất béo là: chỉ số iod, chỉ số acid, chỉ số xà phòng và chỉ số este. Các chỉ số này của mỗi loại dầu mỡ được quy định nằm trong một giới hạn nhất định.

a. Xác định chỉ số iod của dầu mỡ

·      Định nghĩa

Chỉ số iod của một chế phẩm là số gam iod bị hấp phụ bởi 100g chế phẩm được xác định trong những điều kiện nhất định.

Chỉ số iod của dầu mỡ là số gam iod có thể kết hợp với các acid béo không no có trong 100g dầu mỡ trong những điều kiện nhất định.

·      Nguyên tắc

Những acid béo không no trong dầu mỡ có thể kết hợp với iod để bão hòa dây nối đôi. Tác nhân kết hợp hay dùng là iod clorid hoặc iod bromid trong môi trường acid. Thông thường người ta hay dùng iod clorid vì dung dịch dễ pha và ít độc hơn. Quá trình tiến hành được xảy ra qua các bước:

Gắn iod clorid vào các mạch nối đôi của acid béo không no (cho thừa lượng iod clorid).

Lượng iod clorid thừa sẽ kết hợp với kali iodid để giải phóng iod tự do.

Định lượng iod giải phóng bằng dung dịch natri thiosulfat 0,1N, chỉ thị là hồ tinh bột.

Song song tiến hành với mẫu trắng.

Chỉ số iod I được tính theo công thức:

I=0,01269.(a-b).100/w

a: số ml dung dịch natri thiosulfat 0,1N dùng cho mẫu trắng

b: số ml dung dịch natri thiosulfat 0,1N dùng cho mẫu thử

w: lượng dầu mỡ dùng để xác định (g)

Lượng dầu mỡ cần thiết để xác định chỉ số iod:

Chỉ số iod	0 - 30	30 - 50	50 - 100	100 - 150	150 - 200
Lượng chất thử (g)	1,0	0,6	0,3	0,2	0,1

Lượng dầu mỡ cần thiết để xác định chỉ số iod có thể tính bằng cách chia 20 cho chỉ số iod dự đoán, hoặc áp dụng theo bảng sau đây:

·            Phương pháp tiến hành

Cân chính xác 0,300g dầu (dầu thầu dầu, dầu lạc, dầu vừng, …) trong một cốc cân nhỏ, đáy bằng. Thả nhẹ nhàng cốc chứa dầu vào trong một bình nón khô, có nút mài, dung tích 250ml. Thêm 3ml cloroform. Lắc đều để hòa tan dầu. Thêm 25,0ml iod clorid. Lắc mạnh trong 1 phút. Lần lượt thêm 10ml dung dịch kali iodid 10%, 50ml nước cất. Lắc đều. Chuẩn độ bằng dung dịch natri thiosulfat 0,1N. Khi định lượng gần kết thúc thêm 2 - 3ml cloroform và 2ml dung dịch hồ tinh bột.

Song song tiến hành với mẫu trắng.

Tính kết quả theo công thức đã nêu ở trên.

b. Xác định chỉ số acid, chỉ số xà phòng và chỉ số este của chất béo

·            Nguyên tắc

Chỉ số acid là số mg KOH cần thiết để trung hòa các acid tự do có trong 1g dầu mỡ.

Chỉ số xà phòng là số mg KOH cần thiết để trung hòa các acid tự do và xà phòng hóa este có trong 1g dầu mỡ.

Chỉ số este là số mg KOH cần thiết để xà phòng hóa este có trong 1g dầu mỡ.

Việc xác định 3 chỉ số trên dựa theo tính chất các acid  béo tự do trong chất béo có khả năng phản ứng với kiềm để tạo thành muối kiềm của các acid béo (xà phòng).

·            Tiến hành

- Xác định chỉ số acid của chất béo:

Cân chính xác khoảng 5g dầu thực vật, cho vào trong bình nón dung tích 250ml. Thêm 50ml hỗn hợp cồn tuyệt đối - ether ethylic (1 : 1) đã được trung hòa bằng KOH 0,1N với chỉ thị phenolphtalein. Lắc đều. Nếu khó tan có thể lắp sinh hàn ngược đun cách thủy đến khi tan hoàn toàn. Thêm 3 giọt phenolphtalein. Chuẩn độ bằng dung dịch KOH 0,1N tới khi xuất hiện màu hồng. Các chất béo có chỉ số acid dưới 1 được định lượng bằng microburet.

Chỉ số acid được xác định theo công thức:

Chỉ số acid =

5,61.a/n

a: Số ml dung dịch KOH 0,1N đã dùng b: Lượng chất thử (g)

- Xác định chỉ số xà phòng của chất béo:

Cân chính xác khoảng 2g dầu thực vật, cho vào bình nón dung tích 250ml. Thêm 25ml dung dịch KOH 0,5N trong cồn vào bình nón bằng buret. Lắp sinh hàn hồi lưu, đun cách thủy trong 60 - 90 phút cho đến khi chất béo thủy phân hoàn toàn (hỗn hợp không bị đục khi pha loãng với nước). Đối với những chất khó xà phòng hóa thêm 5 - 10ml xylen và đun lâu hơn. Song song tiến hành mẫu trắng.

Sau khi phản ứng kết thúc, thêm vào bình 25ml nước mới đun sôi để nguội. Thêm 5 giọt phenolphtalein. Chuẩn độ bằng dung dịch HCl 0,5N cho đến khi dung dịch mất màu.

Chỉ số xà phòng được xác định theo công thức:

Chỉ số xà phòng =

28,05.(a-b)/c

a: số ml dung dịch HCl 0,5N dùng cho mẫu trắng

b: số ml dung dịch HCl 0,5N dùng cho mẫu thử

c: Lượng chất thử (g)

- Xác định chỉ số este của chất béo:

Chỉ số este của chất béo được xác định theo công thức:

Chỉ số este = chỉ số xà phòng - chỉ số acid.

Một số loại chất béo để xác định các chỉ số hóa học: dầu vừng, dầu lạc, dầu hướng dương, dầu đậu nành, dầu thầu dầu.